Điều gì khiến nhiều phụ huynh băn khoăn nhất trong giai đoạn nuôi con nhỏ? Một trong những nỗi lo lớn chính là nguy cơ trẻ mắc rối loạn phổ tự kỷ (ASD). Theo số liệu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2022), cứ 100 trẻ thì có ít nhất 1 trẻ được chẩn đoán tự kỷ, và tỷ lệ này có xu hướng gia tăng.

Việc nhận biết sớm dấu hiệu tự kỷ ở trẻ theo 5 giai đoạn không chỉ giúp cha mẹ có hướng hỗ trợ kịp thời, mà còn tạo cơ hội để con phát triển kỹ năng xã hội, ngôn ngữ và hòa nhập cộng đồng. Hãy cùng Bamboo School tìm hiểu những dấu hiệu tự kỷ ở trẻ theo từng độ tuổi và cách đồng hành giúp con phát triển tốt hơn.

Tự Kỷ Là Bệnh Gì?

Rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) là một rối loạn phát triển thần kinh xuất hiện sớm ở trẻ. Biểu hiện thường khởi phát trước 3 tuổi và kéo dài suốt đời. Đây không phải là “bệnh lây nhiễm” mà là tình trạng ảnh hưởng trực tiếp đến não bộ và cách trẻ tiếp nhận thông tin từ môi trường xung quanh.

Trẻ tự kỷ thường khó khăn trong giao tiếp, chậm nói, ít giao tiếp mắt, hay lặp lại hành vi hoặc lời nói. Nếu không can thiệp sớm, bé sẽ khó thích nghi trong học tập và sinh hoạt.

Dấu Hiệu Tự Kỷ Ở Trẻ Dưới 12 Tháng (Sơ Sinh – 1 Tuổi)

Trong giai đoạn sơ sinh đến một tuổi, trẻ bắt đầu hình thành các phản xạ xã hội cơ bản như mỉm cười, nhìn theo người chăm sóc, hoặc phản ứng khi được gọi tên. Nếu bé không có những biểu hiện này, cha mẹ cần lưu ý vì đây có thể là dấu hiệu sớm của tự kỷ.

Một số biểu hiện thường gặp:

• Trẻ không quay đầu khi được gọi tên.

• Thiếu giao tiếp bằng ánh mắt, ít cười hoặc không cười xã giao.

• Không bập bẹ, không tạo âm thanh giao tiếp như trẻ cùng lứa.

• Không thể hiện cảm xúc đơn giản như vui, buồn khi có sự kích thích từ môi trường.

Ở độ tuổi này, cha mẹ thường dễ bỏ qua vì nghĩ rằng trẻ “chậm” hơn bình thường. Tuy nhiên, việc theo dõi sát và tham khảo ý kiến bác sĩ nhi khoa hoặc chuyên gia tâm lý nhi khi có dấu hiệu bất thường là rất quan trọng.

Dấu Hiệu Tự Kỷ Ở Trẻ 1–2 Tuổi

Từ một đến hai tuổi, trẻ thường bắt đầu nói những từ đơn giản, biết chỉ tay, biết thể hiện nhu cầu. Nếu trẻ chậm nói hoặc không có hành vi giao tiếp xã hội, cha mẹ nên lưu ý.

Các dấu hiệu tự kỷ ở trẻ thường gặp:

• Trẻ ít bập bẹ, không nói được từ đơn đúng độ tuổi.

• Không biết chỉ tay để yêu cầu hoặc chia sẻ sự chú ý.

• Ít hoặc không giao tiếp xã hội, thích chơi một mình.

• Xuất hiện hành vi lặp đi lặp lại như xoay vòng, gõ vào đồ vật, vẫy tay không kiểm soát.

Ở giai đoạn này, trẻ bắt đầu có sự phân biệt rõ ràng giữa “chơi một mình” và “tương tác xã hội”. Nếu bé hoàn toàn chỉ thích một mình, đó là tín hiệu cảnh báo quan trọng. Can thiệp sớm bằng cách cho con tham gia các hoạt động nhóm nhỏ, tương tác nhiều với người thân sẽ hỗ trợ quá trình phát triển kỹ năng xã hội.

Dấu Hiệu Tự Kỷ Ở Trẻ 2–3 Tuổi

Trong giai đoạn 2–3 tuổi, trẻ thường phát triển mạnh khả năng ngôn ngữ và bắt đầu chơi giả vờ. Nếu thiếu những hành vi này, cha mẹ nên lưu ý.

Một số dấu hiệu tự kỷ ở trẻ trong độ tuổi này:

• Trẻ từ chối tham gia trò chơi nhóm.

• Không biết chơi giả vờ như nấu ăn, chăm sóc búp bê, hoặc bắt chước hành vi của người lớn.

• Quá nhạy cảm với âm thanh, ánh sáng hoặc mùi vị.

• Dễ rơi vào trạng thái cáu kỉnh khi có sự thay đổi thói quen hàng ngày.

Đây là giai đoạn cha mẹ dễ nhận thấy sự khác biệt giữa trẻ tự kỷ và trẻ bình thường. Việc theo dõi sát hành vi và tìm sự tư vấn từ chuyên gia sẽ giúp xác định đúng hướng can thiệp.

Dấu Hiệu Tự Kỷ Ở Trẻ 3–6 Tuổi

Khi bước vào giai đoạn mẫu giáo, trẻ cần kỹ năng giao tiếp tốt hơn để hòa nhập. Nếu trẻ không duy trì được hội thoại hoặc chỉ lặp lại lời người khác, cha mẹ cần quan sát kỹ.

Biểu hiện cụ thể:

• Trẻ khó duy trì hội thoại, không biết bắt đầu hoặc duy trì cuộc nói chuyện.

• Thường xuyên lặp lại từ hoặc câu vô nghĩa (echolalia).

• Có những bộc phát cảm xúc mạnh: khóc, la hét, tự gây tổn thương.

• Khó hiểu cảm xúc của người khác và thường phản ứng không phù hợp.

Trẻ cần được tham gia môi trường học tập an toàn, có giáo viên và bạn bè hỗ trợ ở độ tuổi này. Việc phối hợp giữa gia đình và nhà trường rất quan trọng để giúp trẻ có cơ hội hòa nhập.

Dấu Hiệu Tự Kỷ Ở Trẻ Tiểu Học (6 Tuổi Trở Lên)

Khi bước vào tiểu học, yêu cầu học tập và xã hội tăng cao. Nếu trẻ tự kỷ không được phát hiện sớm, các dấu hiệu sẽ rõ rệt hơn.

Một số dấu hiệu tự kỷ ở trẻ nổi bật:

• Gặp khó khăn trong học tập, đặc biệt là khả năng tập trung.

• Khó kết bạn, dễ bị cô lập trong lớp.

• Một số trẻ có tài năng nổi trội như ghi nhớ số, tính toán nhanh, vẽ tranh hoặc chơi nhạc cụ.

Ở giai đoạn này, trẻ có thể có những khả năng đặc biệt khiến cha mẹ nhầm tưởng con “thông minh vượt trội”. Tuy nhiên, nếu khả năng này đi kèm với sự hạn chế trong giao tiếp xã hội, thì đó vẫn là dấu hiệu tự kỷ ở trẻ cần quan tâm.

Các Nhóm Biểu Hiện Cần Chú Ý Ở Trẻ Tự Kỷ

Bất Thường Về Ngôn Ngữ

Khi trẻ bị rối loạn phổ tự kỷ, những bất thường về ngôn ngữ thường xuất hiện rất sớm. Cha mẹ có thể quan sát các dấu hiệu tự kỷ ở trẻ như chậm nói, không biết giao tiếp hai chiều, hoặc sử dụng ngôn ngữ không theo cách thông thường. Đây là nhóm biểu hiện quan trọng vì ngôn ngữ gắn liền với khả năng phát triển nhận thức và xã hội của trẻ.

Một dấu hiệu tự kỷ ở trẻ điển hình là không biết gọi ba mẹ hoặc không đáp lại khi được gọi tên. Thay vì sử dụng ngôn ngữ để trao đổi nhu cầu, trẻ có thể kéo tay người lớn đến chỗ muốn hoặc khóc để được đáp ứng. Một số trẻ chỉ lặp lại âm thanh hay câu nói (echolalia) mà không hiểu ý nghĩa, khiến giao tiếp bị gián đoạn.

Hành Vi Lặp Lại, Hạn Chế

Những hành vi này có thể đơn giản như vỗ tay, xoay vòng, hoặc phức tạp hơn như xếp đồ vật theo trật tự nhất định có thể được coi là dấu hiệu tự kỷ ở trẻ. Điểm chung là trẻ khó dừng lại hoặc thay đổi thói quen, ngay cả khi môi trường xung quanh yêu cầu.

Cha mẹ thường nhận thấy trẻ thích chơi một món đồ duy nhất, không quan tâm đến cách chơi thông thường mà chỉ xoay, gõ hoặc sắp xếp. Khi có sự thay đổi trong thói quen hằng ngày như đổi đường đi học, thay quần áo, hoặc đổi món ăn, trẻ dễ cáu gắt và mất kiểm soát. Đây là cách trẻ tìm sự ổn định trong một thế giới mà trẻ cảm thấy khó đoán.

Tuy nhiên, hành vi lặp lại cũng có mặt tích cực. Một số trẻ có thể rèn khả năng tập trung cao độ trong lĩnh vực hẹp như ghép hình, vẽ hoặc ghi nhớ. Điều quan trọng là cha mẹ cần phân biệt giữa hành vi phát triển bình thường và hành vi lặp lại quá mức, ảnh hưởng đến sinh hoạt.

>> Tham khảo: Trẻ Ít Giao Tiếp, Hay Chơi Một Mình Có Phải Dấu Hiệu Của Tự Kỷ

Khó Khăn Trong Giao Tiếp Xã Hội

Trẻ tự kỷ thường có khó khăn rõ rệt ở mảng này. Một trong những dấu hiệu tự kỷ ở trẻ là tránh giao tiếp bằng mắt. Khi cha mẹ nói chuyện, trẻ không nhìn thẳng mà thường nhìn đi chỗ khác hoặc tập trung vào vật thể. Ngoài ra, trẻ ít chia sẻ cảm xúc, không chủ động khoe hoặc tìm sự quan tâm từ người khác.

Ở giai đoạn lớn hơn, trẻ có thể gặp trở ngại khi kết bạn, tham gia trò chơi nhóm hoặc duy trì mối quan hệ. Nhiều bé không biết cách bắt đầu cuộc trò chuyện, hoặc khi tham gia thì phản ứng không phù hợp, khiến bạn bè khó chấp nhận. Đây là một trong những nguyên nhân khiến trẻ tự kỷ dễ bị cô lập trong môi trường học đường.

Biểu Hiện Cảm Xúc Không Ổn Định

Cảm xúc của trẻ tự kỷ thường thay đổi nhanh và khó dự đoán. Bé có thể đang vui vẻ, cười to nhưng chỉ vài phút sau đã chuyển sang khóc hoặc la hét. Sự chuyển đổi đột ngột này không xuất phát từ nguyên nhân rõ ràng mà thường do trẻ bị kích thích quá mức từ môi trường.

Khó kiểm soát hành vi khi bị kích thích là biểu hiện thường gặp. Ví dụ, tiếng ồn lớn, ánh sáng chói hoặc thay đổi trong lịch sinh hoạt có thể khiến trẻ phản ứng dữ dội. Một số trẻ tự gây tổn thương như cắn tay, đập đầu khi không thể diễn đạt bằng ngôn ngữ.

Tài Năng Đặc Biệt Ở Trẻ Tự Kỷ

Không phải mọi dấu hiệu tự kỷ ở trẻ đều mang tính tiêu cực. Một số bé lại bộc lộ năng khiếu vượt trội trong một lĩnh vực nhất định, còn gọi là khả năng savant. Nghiên cứu bởi Daniel et al. (2020) cho thấy rằng có khoảng 10-30% người tự kỷ sở hữu dạng tài năng đặc biệt này.

Ví dụ khả năng ghi nhớ, kỹ năng tính toán, vẽ chi tiết, khả năng âm nhạc. Những kỹ năng này đến từ sự tập trung cao độ vào một lĩnh vực hẹp, điều mà trẻ tự kỷ thường thể hiện rõ. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng tài năng đặc biệt không bù đắp cho khó khăn trong giao tiếp xã hội và hành vi.

Cha Mẹ Cần Làm Gì Khi Nhận Thấy Dấu Hiệu Tự Kỷ Ở Trẻ

Quan sát và ghi lại những biểu hiện của trẻ

Cha mẹ nên dành thời gian quan sát hành vi, ngôn ngữ và cảm xúc của con hằng ngày. Việc ghi chép chi tiết những biểu hiện bất thường (ví dụ: không phản ứng khi gọi tên, hay lặp đi lặp lại động tác) sẽ giúp ích rất nhiều khi trao đổi với bác sĩ hoặc chuyên gia.

Tham khảo ý kiến của chuyên gia y tế

Nếu nghi ngờ con có dấu hiệu tự kỷ, cha mẹ cần đưa trẻ đến gặp bác sĩ nhi khoa hoặc chuyên gia tâm lý trẻ em. Chỉ những người có chuyên môn mới có thể đưa ra đánh giá chuẩn xác.

Các công cụ sàng lọc chuẩn quốc tế như M-CHAT (Modified Checklist for Autism in Toddlers) thường được dùng để xác định nguy cơ. Việc thăm khám sớm không chỉ giúp xác định tình trạng mà còn đưa ra hướng can thiệp phù hợp cho từng độ tuổi.

Không tự ý kết luận hoặc trì hoãn

Một sai lầm thường gặp là cha mẹ cho rằng con “lớn lên sẽ tự hết” hoặc tự tìm kiếm thông tin trên mạng để chẩn đoán. Điều này có thể làm chậm trễ việc can thiệp. Trẻ càng được hỗ trợ sớm thì khả năng phát triển kỹ năng xã hội, giao tiếp càng cao.

Tìm hiểu các liệu pháp hỗ trợ

Ngay cả khi chưa có chẩn đoán chính thức, cha mẹ có thể chủ động tìm hiểu các liệu pháp đã được chứng minh hiệu quả như:

• ABA (Applied Behavior Analysis): tập trung cải thiện hành vi và giao tiếp.

• Liệu pháp ngôn ngữ: giúp trẻ phát triển kỹ năng nói và hiểu ngôn ngữ.

• Trị liệu cảm giác: hỗ trợ trẻ thích nghi với môi trường xung quanh.

Kết hợp trị liệu với môi trường gia đình thân thiện sẽ tạo điều kiện tối ưu cho sự phát triển của con.

Kết Luận

Hành trình đồng hành cùng con khi có dấu hiệu tự kỷ không hề dễ dàng, nhưng càng phát hiện sớm thì cơ hội can thiệp và hỗ trợ hiệu quả càng cao. Mỗi thay đổi nhỏ trong cách cha mẹ quan sát, thấu hiểu và kiên nhẫn sẽ góp phần lớn giúp con tự tin hơn trong học tập và hòa nhập xã hội.

Ba mẹ xem thêm những bài viết khác để hiểu về tâm lý của trẻ:

• Tâm lý trẻ em là gì? Những tác nhân ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển tâm lý trẻ em
• Dấu hiệu trẻ bị trầm cảm cha mẹ nên chú ý

Nếu ba mẹ mong muốn tìm một môi trường giáo dục an toàn, hiện đại và nuôi dưỡng sự phát triển toàn diện cho con, Bamboo School chính là lựa chọn đồng hành đáng tin cậy. Hãy cùng Bamboo School đồng hành để mang lại hành trình phát triển hạnh phúc và bền vững cho con.